به مناسبت چاپ مجدد کتاب دشتسونی

توضیحات : یکم این که شعر ها از کتاب دشتسونی استاد فرج الله کمالی چاپ 1393 انتشارات نوید شیراز گزینش شده است . دوم که این مباحث  قرار بود به صورت سخنرانی پیرامون آن کتاب ارائه شود که چون امکانش فراهم نشد ، با حذف مواردجانبی ومثال های متعدد ، به صورت فشرده دراینجا می آورم . سوم  ، شعر ها را بر اساس رسم الخط پیشنهادی خودم نوشته ام و ممکن است از نظر نگارشی با اصل آن که در کتاب آمده ، متفاوت باشد  .

نه سی محضی که گـَرده ی گُل جهونی

نه سی که بَهزِ مَه تـُو آسمونی

همیشه گفتُمِ از باز می گُم

عزیزی ، سی که مالِ دشتسونی  /  ص 274

اگر اندک دقتی در شعر های استاد کمالی داشته باشیم ، متوجه می شویم که محور شعر و اندیشه ی ایشان عشق است .عشق به طبیعت و عشق به مردم . عشق به طبیعت ، در اشعار کمالی به بارزترین شکل آن در عشق به دشتستان نمود پیدا می کند تا جایی که شاید بتوان گفت مانیفست شعر های کمالی ، شعر دشتسون است :

... مثِ بَهلَو ورِ تُشنه ی که سی اَو لَهکِ عزیزی سی مو بَلکم بِختَر

مثِ خشکی سی غُراوی که وُ تیفونی دچارآویده بلکَم بیشتر

تو عزیزی سی مو عُنّا سی سِوَخ زارِ خِشَو   نم نمِ بارون رِختن

قدِ اَفتَو سی خصیلی که سیَه گیرِ کُنارآویده ، بلکَم بیشتر... / ص 89

ونمونه ی درخشان این عشق را در دشتسون نه دشتسون می بینیم :

...الا اِی دشتسون اِی یارِ جُونی

الا اِی نورِ چیش ، اِی زورِ زُونی

چه سَختِ  پُی تو بیدن و نه بیدن

چه سَختِ  بوتِ فهمیدن ، نه دیدن

نفَس که می کشی  می فهمِ لارُم

نمی وینُم خُوتِ دَور و دیارُم ... /ص 296

و از این نمونه ها بسیار می توان یافت :

... قسّم و دلُم که غیرِ حق هیچ نخواس

مو عاشقِ خاک دشتسونُم وُ خِلاص / ص434

اما عشق به مردم در اشعار کمالی با عشق به معشوق آغاز می شود . قمرو نامی آشنا برای همه ی دوست داران شعر بومی است . شعری ساده ، صمیمی و صرفاً عاشقانه  که شاعر از ظرافت های زبانی و عناصر بومی برای سرودن آن استفاده کرده است . شاید همین سادگی و بی پیرایگی شعر قمرو باعث شده که زبان دل مردم باشد و ورد زبان ها :

... وختی سِیلُم می کنی تَش می زنی جیگرُ مِ

اِی نمی خواسی مُنِ  سی چه نگفتی بُنِ جا ... /ص96

و عشق در کمالی جریان می یابد و همچنان بی پیرایه پیش می رود  :

سرِ پیری دو وُلا کردُمِ دل  زار و پریشون ، چه کنُم

بِلتَشِش دو کشه خُرنگ آویده ای بی دین و ایمون ، چه کُنم... / ص102

در شعر یاد گذشته ، عاشقانه ها جریان دارند اما از عناصر زیبایی بیشتری اعم از تشبیه ، استعاره و...  در آن استفاده شده است .

دوش تا دمِ صُو  غم تُو دلُم کُم سُرکِش بی

دل عین رِطَو  بی غمِ هجرِت گِنَکش بی ... / ص117

یا :

بی مُقَدما زِ وُ دل برقِ جمالِش مُنِ کُشت

خینِ دل گردَنشِ ، خواش و حلالِش ، مُنِ کُشت

رفته ویدُم سرِ تُو ، نَوگِ کنُم پاک و پِلِشت

وُ پِسَندَر دیدُمِش ، مینِ شِلالِش مُنِ کُشت ... /ص158

اینجا سوالی مطرح می شود و آن این که آیا اگر کمالی به همین شیوه ادامه می داد ، کمالی می شد ؟

کمالی با قمرو آغاز می شود اما با قمرو ادامه نمی یابد . عشق در او از معشوق فردی به معشوق اجتماعی بدل می شود و با درد  در هم می آمیزد و تا آنجا پیش می رود که عشق به انسان و بیان دردهای اجتماعی او ، راز ماندگاری کمالی را رقم می زند . این سیر تحول ، در اشعار کمالی قابل پیگیری است . بعد از طی مرحله ای که ابتدا از آن سخن به میان آمد ، در شعر های کمالی به مرحله ای می رسیم که عاشقانه ها با درد های اجتماعی گره می خورند و عاشقانه تمام نمی شوند و عشق به مردم ، جای عشق شخصی را پر می کند تا جایی که حتی وقتی از قمرو هم یاد می شود ،  فریادی می شنویم که  :

... بنده یِ هیشکه نیسی ، نپِ آزاد بگرد

مثِ کُه بو ورِ بادَل ، نه مثِ باد بگرد ... / ص207

واین عشق و درد و اعتراض آنچنان با هم گره می خورد که شاعر چاووشی سر می دهد . اینجاست که عشق به معنایی نو ، با بردی وسیع تر در اشعار کمالی جلوه گر می شود .

... چه خواشِ مَس کنی فصلِ بهاری

کنی تُو حالِ مَسّی بُلکُمی نی

دسِ خُوت غولکی شی اَو درآری

بخونی وَش یِ سینه ی کُرکُری نی ... /ص327

و اوج این آمیختگی را در شعر  « انجو » می توانیم ببینیم .

در فاصله ای که کمالی از قمرو به قمری می آید،  زبان شاعر نیز هم زمان به پختگی می رسد . شاعر در مدت سی ساله ی بین این دو شعر ، از سادگی به تصویر و تشبیه رفته و در اوج  پختگی اندیشه و زبان ، به استعاره رسیده است یعنی زیباترین نوع بیان اندیشه در شعر . از نگاه من ، کمالی هرچه از شعرهای عاشقانه ی صرف فاصله می گیرد و به شعرهای اجتماعی روی می آورد ، زبانش بیشتر استعاری می شود . با توجه به آنچه بیان شد باید تکرار کنم که شعر عاشقانه ی کمالی با سادگی آغاز شد . از ضرب المثل ها ، کنایات، تشبیهات ، طنز ظرافت ها و ظرفیت های بومی بهره گرفت و به استعاره رسید تا جایی که برای من که خواننده ی  شعرهای او هستم ، بسیاری از عناصر که شاید از دید شاعر استعاری نباشد را نیز استعاری می پندارم و این به دلیل روح استعاری بودن زبان کمال یافته ی استاد کمالی است .

... هیچ نگو ، کُرزنگرُو پشتِ در ِ

بچّه یلِ بچّه بَرو می خر ِ

سَر سیا دندون سفیدو بَتّر ِ

..................................................../ ص 109

یا شعر فریاد که غوغایی از تشبیهات و استعارات است ....

اگر آماری از شعرهای استعاری کمالی بگیریم ، درصد قابل توجهی از شعرهای ناب استاد استعاری هستند مثل اسپیک ، امسال گته ، دی لک تیک ، دکون ، کاشکنم ، فرتنگی ، پلورده ، انجو ، بهارمیا ، شروه و...و...و...

فرجام این که درشعر کمالی ، عشق با قمرو آغاز می شود و با قمری به اوج می رسد به تعبیری دیگر ،عشق در قمرو فقط عشق است اما هرچه به قمری نزدیک تر می شویم ، پختگی عشق نمایان تر است و شاملو وار با درد می آمیزد و درحقیقت ،  قمری ، عشق کمال یافته ی قمرو است .  کمالی دراین راه ، در پی قافیه نیست به این معنا که هرگاه بین قافیه و اندیشه احساس کرد یکی را باید فدا کند ، ابراهیم اندیشه اش ، اسماعیل قافیه را به خاک می افکند

... دل مو طالوِ دردِ ، کجا پُی صرفه می گَرد ِ ... / ص373

و درواقع

... نه خوفی دارِ وُ سیزن ، نه حبِّ تحل کُرچُوندن .../ ص367

نکته ی پایانی این که کمالی به تعداد شعرهایش ، برگ زرین و سند افتخار برای دشتستان امضا کرده است و نام دشتستان و نام کمالی همیشه مترادف اند .

کنگان – تیرماه 1393

_____________

این مقاله در اتحاد جنوب شماره ی 801 تاریخ 12 مرداد 1393 چاپ شده است .

 نوشته شده توسط محمد غلامی در دوشنبه 93/6/17 و ساعت 5:23 عصر | نظرات دیگران()